Zamiast aktywizować, zatrzymują. Krytyczny raport NIK o WTZ

Garść statystki – osoby z niepełnosprawnościami w Polsce

W Polsce system rehabilitacji społecznej i zawodowej osób z niepełnosprawnościami stanowi istotny element polityki społecznej. Z roku na rok rośnie liczba osób wymagających wsparcia. Według danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2021 roku, na dzień 31 marca w kraju mieszkało 5 447,5 tys. osób z niepełnosprawnościami, co stanowiło 14,3% populacji. Dla porównania, w 2011 roku odsetek ten wynosił 12,2%.

Struktura tej grupy była zróżnicowana: 2 015,3 tys. osób posiadało zarówno orzeczoną, jak i deklarowaną biologicznie niepełnosprawność, 1 976,3 tys. tylko biologiczną, a 1 455,9 tys. jedynie orzeczoną. Z kolei według danych EKSMOoN (Elektronicznego Krajowego Systemu Monitoringu Orzekania o Niepełnosprawności), na koniec 2023 roku 38,9 tys. osób miało prawomocne orzeczenie o niepełnosprawności (dotyczy głównie dzieci), a 3 331,1 tys. osób dorosłych orzeczenie o stopniu niepełnosprawności.

Część z tych osób jest aktywnymi uczestnikami warsztatów terapii zajęciowej (WTZ), które funkcjonują od 1991 roku. Początkowo miały służyć wyłącznie osobom całkowicie niezdolnym do pracy, zapewniając im rehabilitację społeczną. W 1997 roku ich rola została znacząco poszerzona, czyniąc z nich jedną z trzech głównych form rehabilitacji społeczno-zawodowej. Obecnie WTZ-y funkcjonują jako odrębne organizacyjnie i finansowo placówki, których zadaniem jest przygotowanie uczestników do samodzielności i ewentualnego podjęcia zatrudnienia. Uczestnikami warsztatów mogą zostać osoby posiadające orzeczenie potwierdzające niepełnosprawność z zaleceniem udziału w terapii zajęciowej.

Działalność warsztatów terapii zajęciowej

Na koniec 2023 roku w Polsce działały 733 WTZ-y, z czego 23,3% prowadziły cztery organizacje pozarządowe: Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną (76 warsztatów), Caritas (63), Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (20) i Fundacja im. Brata Alberta (12). Liczba osób korzystających z rehabilitacji w warsztatach wynosiła 28 248 w 2021 roku i wzrosła do 29 035 w 2023 roku. W tym samym okresie z WTZ-ów odeszło odpowiednio 1 606, 1 997 i 1 965 osób, z czego jedynie 222, 274 i 245 osób znalazło zatrudnienie, co stanowiło od 0,8% do 1,0% ogółu uczestników.

Finansowanie rehabilitacji prowadzonej przez WTZ-y pochodzi głównie z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). W latach 2021-2023 na ten cel przeznaczono odpowiednio: 615,9 mln zł, 742,1 mln zł i 852,2 mln zł. Przekłada się to na roczny koszt terapii zajęciowej przypadający na jednego uczestnika, który wzrósł z 21,7 tys. zł do 29,4 tys. zł. Dodatkowo samorządy powiatowe mogą wspierać WTZ-y poprzez dofinansowanie zajęć klubowych – zorganizowanej formy rehabilitacji dla osób, które rozpoczęły lub wróciły do pracy, albo jeszcze nie rozpoczęły udziału w warsztatach. Z tej formy wsparcia korzystało od 15,9% (w 2021 r.) do 19,4% (w 2023 r.) wszystkich WTZ-ów, obejmując odpowiednio: 1 103, 1 265 i 1 411 osób.

Celem istnienia warsztatów terapii zajęciowej jest wspieranie osób z niepełnosprawnościami w procesie rehabilitacji społecznej i zawodowej. Zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, WTZ-y umożliwiają uczestnikom nabywanie lub przywracanie umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Innymi słowy, jednym z głównych zadań warsztatów jest przygotowanie ich uczestników do wejścia na chroniony rynek pracy. To właśnie w WTZ-ach uczestnicy mają rozwijać podstawowe kompetencje społeczne i zawodowe. Kolejnym etapem powinno być zatrudnienie w zakładzie aktywności zawodowej (ZAZ), w którym osoby z niepełnosprawnościami zdobywają praktyczne doświadczenie w warunkach chronionych. Następnie możliwe jest przejście do zakładu pracy chronionej (ZPChr), gdzie można pogłębić umiejętności i przygotować się do zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Trzeba zaznaczyć, że nie wszyscy uczestnicy nabędą takie umiejętności i kompetencje, by dać sobie radę na otwartym rynku pracy.

Zapisy prawa przeszkodą w aktywizacji zawodowej

Obowiązujące przepisy prawa nie wspomagają osiągania przez WTZ-y celu określonego w art. 10a ust. 1 ustawy o rehabilitacji, mówiącego o zasadach finansowania warsztatów terapii zajęciowej. Zgodnie z nim ich działalność jest finansowana ze środków PFRON, na zasadach określonych w osobnym rozporządzeniu. Przepisy ustawy o rehabilitacji gwarantują osobom z niepełnosprawnościami prawo do rehabilitacji oraz wymieniają obowiązki organów publicznych w tym zakresie, oraz źródła i zasady finansowania warsztatów terapii zajęciowej.

Być może ten fakt jest jedną, ale nie jedyną przyczyną tego, że warsztaty nie spełniają swojego podstawowego zadania, jakim jest pomoc ich uczestnikom w znalezieniu zatrudnienia. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) zwraca szczególną uwagę na fakt, że tylko niewielki odsetek osób opuszcza warsztaty z powodu podjęcia pracy. W skontrolowanych placówkach było to zaledwie od 1,1% do 1,8% rocznie. Główną przyczyną tej sytuacji jest fakt, że większość uczestni