Fundusze europejskie a ochrona praw osób z niepełnosprawnościami: analiza luk w realizacji projektów w Polsce

Metodologia badania

Badanie zostało przeprowadzone przez badaczy z Instytutu Niezależnego Życia między lipcem a październikiem 2024 roku. Jego podstawą były rozmowy z osobami posiadającymi dogłębną wiedzę na temat funduszy unijnych w Polsce oraz podejścia opartego na prawach człowieka, w tym Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej.

W pierwszym etapie respondentom rozesłano kwestionariusze oparte na oficjalnych Wytycznych Badawczych, które następnie zostały szczegółowo omówione podczas indywidualnych wywiadów online. Łącznie przeprowadzono 18 pogłębionych wywiadów z przedstawicielami różnych instytucji, organizacji pozarządowych oraz niezależnymi ekspertami, zajmującymi się kwestiami dyskryminacji społecznej.

Dodatkowo, 31 lipca 2024 roku odbył się warsztat konsultacyjny online, w którym wzięło udział 21 osób, głównie przedstawicieli organizacji pozarządowych działających na rzecz osób z niepełnosprawnościami oraz wspierających procesy deinstytucjonalizacji usług społecznych.

Z powodu trudności z dotarciem do przedstawicieli instytucji, zajmujących się ochroną praw podstawowych zwiększono liczbę rozmów z reprezentantami organizacji pozarządowych, które działały na rzecz różnych grup społecznych, w tym osób z niepełnosprawnościami i uchodźców.

Oprócz osób z niepełnosprawnościami, które najbardziej nas interesują, zakres badania obejmował główne grupy społeczne w Polsce dotknięte ryzykiem naruszeń praw człowieka: seniorów, mniejszość romską, dzieci, osoby w kryzysie bezdomności, osoby ze środowisk migrantów lub uchodźców oraz osoby LGBTQ+.

Zgodność wydatkowania funduszy UE z Kartą Praw Podstawowych UE

Wydatkowanie środków europejskich w państwach członkowskich Unii Europejskiej powinno być realizowane zgodnie z zapisami Karty Praw Podstawowych UE. Obowiązek przestrzegania jej postanowień wynika również z artykułu 6 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 roku. Proces ten obejmuje zarówno rozdzielenie środków, ustalanie priorytetów, jak i warunki konkursów oraz naborów projektów. Każdy etap powinien aktywnie uwzględniać i wdrażać zapisy Karty UE, zwłaszcza artykułów 21 i 26, oraz postanowień artykułów 5 i 19 Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami.

W Polsce z funduszy unijnych są finansowane liczne projekty składane przede wszystkim przez organizacje pozarządowe oraz samorządy lokalne. Projekty te zazwyczaj mają na celu wsparcie grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, jednak w praktyce często dochodzi do naruszeń praw podstawowych zapisanych w Karcie UE.

Według art. 208 ust. 1 Konstytucji RP, Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży praw człowieka oraz wolności obywatelskich. Również organizacje pozarządowe w Polsce angażują się w działania związane z ochroną i monitorowaniem przestrzegania praw człowieka, jak również prowadzą różnorodne projekty skierowane do grup zagrożonych wykluczeniem. Mimo tego, w Polsce brakuje jednoznacznie wskazanej organizacji odpowiedzialnej za monitoring wykorzystania funduszy unijnych pod kątem potencjalnych naruszeń praw człowieka. Dodatkowo polskie instytucje zajmujące się prawami podstawowymi nie mają wśród swoich zadań prowadzenia takiego monitoringu. Prezentowany raport ma na celu wypełnienie tej istotnej luki.

Analiza naruszeń praw podstawowych w projektach finansowanych z funduszy UE w Polsce

Badanie wykazało, że tylko połowa respondentów potrafiła wskazać przykłady naruszeń Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, przy czym te przykłady nie odnosiły się bezpośrednio do konkretnych projektów. Wyniki ilościowe wskazały, że największym problemem pozostaje wykorzystywanie funduszy unijnych do wzmacniania instytucji opiekuńczych zamiast działań wspierających niezależne życie i deinstytucjonalizację. Na zbyt nadmierną instytucjonalizację wskazało prawie 66% respondentów.

Na podstawie wywiadów i konsultacji sformułowano niezbyt optymistyczne wnioski. Przede wszystkim na pierwszy plan wybija się brak jasnych wytycznych dotyczących tego, jak w praktyce realizować projekty zgodnie z Kartą Praw Podstawowych UE. W rezultacie uczestnicy projektów często mają trudności z oceną zgodności swoich działań z zapisami Karty oraz ze skutecznym identyfikowaniem pot