(Nie)zatrudniam osób z niepełnosprawnościami

Nie będziemy się zagłębiać w historię osób z niepełnosprawnościami na otwartym, tudzież tzw. chronionym rynku pracy. Skupimy się na ostatnich kilku latach, kiedy to powstały raporty różnych instytucji dotyczące zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami. Od razu zaznaczamy, że żaden z nich nie daje odpowiedzi na pytanie, dlaczego liczba osób z niepełnosprawnościami jest wciąż tak dramatycznie niska. Jednak warto się im przyjrzeć, bo mogą stać się punktem wyjścia do refleksji i stać się początkiem gruntownych zmian w zatrudnianiu osób z różnymi dysfunkcjami.

Bierni i słabo wykształceni?

Z najnowszego raportu GUS wynika, że spośród 3 mln 911 tys. osób biernych zawodowo w wieku produkcyjnym, co czwarta osoba (23,8 proc.) nie wykazuje aktywności na rynku pracy z powodu choroby lub niepełnosprawności. Zatem mamy blisko milion osób z niepełnosprawnościami, które nie wykazują żadnej chęci aktywizacji zawodowej. Dlaczego tak jest? Jakie powody są tego, że osoby z dysfunkcjami są gdzieś pochowane, a pracodawcy nie chcą lub nie mają narzędzi, by do nich dotrzeć?

Niedawne badanie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych zawarte w „Raporcie końcowym badania potrzeb osób niepełnosprawnych w Polsce”, potwierdziło, że osoby bierne zawodowo oraz bezrobotne, nie mają zaufania do skuteczności Powiatowych Urzędów Pracy, jako instytucji mającej udzielać wsparcia w znalezieniu pracy. Do podobnych konkluzji dochodzimy, analizując audyt z 2021 roku Najwyższej Izby Kontroli. Jedynie 8,3% ankietowanych było zarejestrowanych w PUP jako osoba bezrobotna lub poszukująca pracy. Z badania PFRON wynika, że tylko 6,3% ankietowanych czyni to intensywnie, a 12,7% niezbyt aktywnie. 

Zatem już wiadomo, że w poszukiwaniu pracownika z niepełnosprawnościami, pracodawca nie może liczyć na współpracę i wsparcie urzędów pracy. Jest zdany na siebie, a to w praktyce oznacza, że odpuszcza temat.

Trzeba uczciwie przyznać, że poziom wykształcenia osób z niepełnosprawnościami nie jest zadowalający. Ze wspomnianego wyżej Raportu PFRON wynika, że jedynie 10,9% osób z niepełnosprawnościami może się poszczycić wyższym wykształceniem. Z kolei wykształceniem średnim ogólnokształcącym może się pochwalić niewiele ponad 8% respondentów z niepełnosprawnościami. 32,2% osób z niepełnosprawnościami ma za sobą naukę w szkole zasadniczej zawodowej. 

Te dane świadczą o tym, że poziom wykształcenia osób z niepełnosprawnościami nie jest satysfakcjonujący, co może mieć przełożenie na ich aktywność na rynku pracy. Z drugiej strony sami zainteresowani są gotowi, by poszerzać swoją wiedzę. 82,8% ankietowanych chętnie uczestniczyłoby w kursach zawodowych podnoszących kwalifikacje. Niemal tyle samo osób, bo 81% podjęłoby naukę na kursach pozwalających na zdobycie uprawnień zawodowych. Jest to, więc szerokie pole do popisu dla organów państwa, organizacji wspierających aktywność zawodową, oraz samych pracodawców.

Puste deklaracje ministrów

W ostatnich kilku latach na szczeblu ministerialnym padało wiele pięknych deklaracji, za którymi nie szły żadne praktyczne ruchy. Wystarczy sięgnąć choćby po słowa Pawła Wdówika, z czerwca 2022 roku, wygłoszone na konferencji „Niepełnosprawni w środowisku pracy – wyzwanie czy szansa” zorganizowanej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Państwową Inspekcję Pracy. Ówczesny wiceminister rodziny i polityki społecznej powiedział między innymi, że „obecnie wskaźnik aktywności zawodowej (osób niepełnosprawnych) dochodzi do 32 proc. To jest 32 proc. osób z niepełnosprawnością w wieku produkcyjnym. To bardzo słaby wynik jak na Europę. Wspólnym zadaniem jest zmiana tego stanu rzeczy”. Już wtedy zapowiadano reformę orzekania o niepełnosprawności, która według ministra miała być remedium na zwiększenie zatrudnienia wśród osób z niepełnosprawnościami: „(..) trzy stopnie niepełnosprawności, które są bardzo szerokie, nie pozwolą nam na prawidłowe zróżnicowanie tych osób, które rzeczywiście potrzebują wysokiego poziomu wsparcia od tych, które potrzebują niższego poziomu wsparcia”. 

Wedle słów wiceministra w tamtym czasie tylko 2 proc. podmiotów korzystało z dofinansowań PFRON na zatrudnienie osób z niepełnosprawnościami. 

Mimo sukcesywnie podnoszonych kwot dofinansowania wynagrodzeń sytuacja nie jest dobra. Z rynku znikają przedsiębiorstwa mające status Zakładów Pracy Chronionej: w grudniu 2022 roku było ich 691, a rok później tylko 639, w których pracowało 83 467 osób z niepełnosprawnościami.

W lutym 2021 r. rząd ogłosił Strategię na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami, która zakłada realizację 113 działań, kluczowych dla systemu wsparcia osób z niepełnosprawnościami. Priorytetowe obszary to m.in. niezależne życie, dostępność, edukacja, praca. Wskaźnikiem monitorującym realizację głównego rządowego celu, jakim jest włączenie społeczne i zawodowe osób z niepełnosprawnością, będzie współczynnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym. Według przyjętych założeń w 2025 roku ma on wynieść 35%, a w kolejnych pięciu latach osiągnąć pułap 45%. Strategia i dodatkowe zaangażowanie środków finansowych może mieć znaczenie, warto jednak zadać sobie pytanie, jak realizacja tego wskaźnika wygląda z perspektywy zmian na rynku pracy i codziennych działań podejmowanych przez pracodawców?

(Nie) zatrudniam, bo…

Przyszedł czas, by odpowiedzieć na pytanie: dlaczego wciąż tak niewielu pracodawców jest zainteresowanych zatrudnianiem osób z niepełnosprawnościami. Każda osoba z niepełnosprawnością, która ma za sobą doświadczenie na rynku pracy, na pewno ma własne, subiektywne przemyślenia na ten temat. Jednak my oprzemy się na obszernym badaniu przeprowadzonym przez Fundację „Zdolni Bez Ale”. W listopadzie ubiegłego roku organizacja przedstawiła ciekawy raport na temat postrzegania osób z niepełnosprawnościami przez pracodawców. 

Zostało ono przeprowadzone na reprezentatywnej grupie dorosłych, pracujących Polaków na próbie N=1138. W badaniu przeprowadzonym wśród ogółu pracujących, 9,4% respondentów zadeklarowało posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności. 

Zacznijmy od tego, że większość respondentów (79%) pozytywnie odnosi się do pracy z osobami z niepełnosprawnościami, wyrażając swoją gotowość do współpracy. To świadczy o otwartości i akceptacji wobec różnorodności w miejscu pracy. Częściej pozytywne postawy w tym zakresie reprezentują przedstawiciele kadry zarządzającej (89%) niż pracownicy wykonawczy (74% – pracownicy fizyczni, 76% - pracownicy umysłowi). 78% respondentów uważa, że ludzie w ich otoczeniu są otwarci i przyjaźni wobec osób z niepełnosprawnościami w miejscu pracy, co sugeruje, że istnieje dobra atmosfera i wsparcie społeczne w zakresie integracji osób z niepełnosprawnościami.

64% ankietowanych uważa, że brak odpowiednich przepisów lub wsparcia ze strony rządu może wpłynąć na niechęć firm do zatrudniania osób z niepełnosprawnościami. To podkreśla potrzebę skutecznych regulacji i działań ze strony władz publicznych. Choć prawie połowa respondentów (48%) uważa, że przepisy prawne w Polsce wspierają aktywność zawodową osób z niepełnosprawnościami, pozostaje jeszcze miejsce na doskonalenie i rozszerzenie tych przepisów, aby bardziej efektywnie wspierać zatrudnienie osób z niepełnosprawnościami.

Trudno uwierzyć, że po ponad ćwierć wieku od uchwalenia ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych aż 32% pracodawców nie posiada dostatecznej wiedzy związanej z zatrudnianiem osób z niepełnosprawnościami! 28% pracodawców uważa, że osoby z niepełnosprawnościami nie mają równej szansy w zakresie znalezienia i utrzymania pracy. 21% przedsiębiorców odczuwa strach przed zatrudnianiem osób z orzeczoną niepełnosprawnością, a 19% przejawia brak zaufania wobec ich umiejętności.

Ponadto ponad 61% przedsiębiorców obawia się, że zatrudnienie osób z niepełnosprawnościami może wiązać się z dodatkowymi kosztami lub obowiązkami.

Niestety, 54,6% pracodawców nie podejmuje działań w celu wspierania aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami.. Takie wyniki nie napawają optymizmem, zwłaszcza w czasach, gdy promuje się inkluzywne i dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnościami miejsca pracy. 

Co zatem stoi na przeszkodzie przed zwiększeniem zatrudnienia osób z różnymi dysfunkcjami? Według 64% respondentów przeszkodę stanowi brak odpowiednich przepisów i wsparcia rządu. Z kolei 48% badanych uznało, że przepisy polskiego prawa wspierają aktywność zawodową osób z niepełnosprawnościami. Co nie zmienia faktu, że aż 42% firm raczej niechętnie zatrudnia osoby z niepełnosprawnościami.

Dodatkowo 30,1% respondentów przyznało, że nie posiada wiedzy o zasadach zatrudniania osób z różnorodnymi dysfunkcjami, co wskazuje na potrzebę zwiększenia informowania o dostępnych programach i działaniach wspierających zatrudnienie osób z niepełnosprawnościami. To wyzwanie, któremu warto stawić czoła w celu zwiększenia świadomości i dostępności miejsc pracy dla osób z niepełnosprawnościami.

Analiza wyników dotyczących działań i programów wspierających zatrudnienie osób z niepełnosprawnościami w miejscu pracy pokazuje zróżnicowane podejście organizacji do tworzenia bardziej inkluzywnych środowisk zawodowych.

Najczęstsze programy obejmują szkolenia kształtujące świadomość, integrację i akceptację osób z niepełnosprawnościami, które są realizowane w 11,2% badanych miejsc pracy. To ważny krok w eliminacji barier społecznych i promowaniu tolerancji w miejscu pracy.

Aby przyciągnąć pracowników z niepełnosprawnościami i umożliwić im wykonywanie codziennych obowiązków zawodowych, tylko 14% pracodawców jest gotowa dostosować stanowiska pracy, a jedynie 7,8% mogłaby zorganizować specjalistyczne szkolenia. 18,6% nie prowadzi żadnych działań ani programów wspierających zatrudnienie osób z różnymi dysfunkcjami.

W miejscu pracy pojawiają się różne wyzwania i bariery związane z zatrudnianiem osób z niepełnosprawnościami, które wpływają na pełną integrację i aktywność zawodową tych pracowników. Według 34% badanych na brak zainteresowania osobami z niepełnosprawnościami jako pracownikami wpływają wysokie koszty dostosowania stanowisk pracy i infrastruktury, a także brak dostępu do specjalistycznych urządzeń lub technologii asystujących w pracy, a dla 26% problemem jest brak świadomości i wiedzy o potrzebach osób z niepełnosprawnościami.

Przede wszystkim, jednym z najczęstszych wyzwań z punktu widzenia pracodawców jest fakt, że stanowiska pracy nie są dostosowane do specyficznych potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Tę barierę dostrzega aż 43% respondentów. Zdecydowanie częściej ten problem zauważają mikroprzedsiębiorcy (50,5%). Nieco częściej niż ogół pracowników na tę kwestię uwagę zwracają przedstawiciele kadry zarządzającej: dyrektorzy lub prezesi (48%).

Od rekrutacji zaczyna się proces zatrudnienia. Jedynie w 11,4% pracownicy wiedzą, że ich firmy prowadzą rekrutację skierowaną do osób z niepełnosprawnościami. Z kolei aż 46,8% przedstawicieli zatrudnionych potwierdza, że ich pracodawcy nie prowadzą naboru kandydatów z niepełnosprawnościami. 

Nie powinien dziwić fakt, iż przedsiębiorcy, którzy już zatrudniają osoby z niepełnosprawnościami, są bardziej otwarci na przyjmowanie kolejnych osób. W organizacjach, gdzie nie zatrudnia się osób z niepełnosprawnościami, w 97,8% przypadków nie prowadzi się też takich procedur rekrutacyjnych. Taki stan rzeczy wpływa też na ocenę trudności w otrzymaniu pracy. 33% pracowników uważa, że osoby z niepełnosprawnościami mają trudniejszy proces rekrutacji niż ich rówieśnicy bez niepełnosprawności, a 32% twierdzi, że szanse dla obu grup kandydatów są równe. 

Z przytoczonych danych wynika, że im pracodawca jest bardziej otwarty na pracowników z niepełnosprawnościami i ma doświadczenie związane ze współpracą z takimi osobami, tym ma większą szansę na zbudowanie inkluzywnego, otwartego na odmienność środowiska pracy.

Od czego powinni zacząć pracodawcy, chcący przywitać w swoich zespołach osoby z niepełnosprawnościami? Od przyjaznego procesu rekrutacyjnego. Niestety z badania wynika, że tylko 11,4% ankietowanych jest świadoma tego, że taki nabór różni się od standardowej rekrutacji. Przede wszystkim samo ogłoszenie powinno być tak zredagowane, aby nie tylko nie dyskryminowało, ale wręc zachęcało je do aplikowania. Sam proces rekrutacyjny powinien być maksymalnie przejrzysty i oparty na najwyższych standardach równości, a przy ocenie kandydata powinny być brane pod uwagę jedynie jego umiejętności i kompetencje. Pytania rekrutacyjne nie mogą przejawiać znamion dyskryminacji. Rozmowa kwalifikacyjna powinna się odbyć w przestrzeni dostosowanej do potrzeb kandydata z niepełnosprawnościami.

Jako bariery w zatrudnianiu osób z niepełnosprawnościami wskazywane są wysokie koszty dostosowań stanowisk pracy i infrastruktury, a także brak dostępu do specjalistycznych urządzeń lub technologii asystujących. Jednak największą przeszkodą są koszty zatrudnienia, na które zwraca uwagę aż 40% kadry zarządzającej. Na ten aspekt zwracało uwagę też 14% pracowników fizycznych oraz 17% pracowników umysłowych. Dla 24% kadry zarządzającej problemem jest dostępność specjalistycznych urządzeń. Problemem w zwiększeniu zatrudnienia bywają również problemy z komunikacją, głównie z osobami głuchymi i niewidomymi.

Jak wynika z badania zleconego przez Fundację „Zdolni Bez Ale” dla samych osób z niepełnosprawnościami istotną przeszkodą w podjęciu zatrudnienia stanowią koszty dojazdu do pracy. Dla 7% osób z niepełnosprawnościami przyczyną bierności zawodowej jest izolacja lub wykluczenie społeczne w miejscu pracy, a także konflikty związane z dostosowaniem zespołu pracy do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.

30,9% respondentów widzi potrzebę zapewnienia pracownikom z niepełnosprawnościami dostępu do specjalistycznych narzędzi i technologii asystujących. Natomiast jedna czwarta badanych widzi potrzebę przeprowadzania działań mających na celu aktywną rekrutację osób z niepełnosprawnościami oraz promowanie ich aktywnego uczestnictwa w życiu organizacji. Przypomnijmy, że z badania PFRON wynika, że 82,8% osób z niepełnosprawnościami jest gotowych, by uczestniczyć w kursach i szkoleniach. Ta potrzeba kompletnie rozmija się z wyobrażeniem na tę kwestię osób, mających wpływ na politykę zatrudniania w polskich przedsiębiorstwach. Jedynie 19,5% z nich widzi potrzebę tworzenia programów rozwoju zawodowego i szkoleń dostosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. O dwa procent mniej badanych widzi sens wdrażania polityk i procedur gwarantujących równość szans i przeciwdziałających dyskryminacji na podstawie niepełnosprawności. Jeszcze mniej osób jest gotowa na to, by nawiązać współpracę z organizacjami społecznymi lub agendami rządowymi, zajmującymi się niepełnosprawnościami w celu uzyskania wsparcia. Wzajemne oczekiwania pracowników z niepełnosprawnościami a potencjalnymi pracodawcami rozjeżdżają się również w kwestii dostępu do specjalistycznych porad i konsultacji medycznych, psychologicznych lub terapeutycznych. Taką potrzebę dostrzega jedynie 13,1% kadry zarządzającej w firmie. Natomiast chęć skorzystania samych zainteresowanych z takiego wsparcia, według raportu PFRON, to 34,5%. Pracodawcy nie pytają pracowników niepełnosprawnych o opinię na temat dostępności miejsc pracy i ich potrzeb. O taki feedback prosi jedynie niecałe 13% z nich.

Wnioski z powyższego badania, nie są zbyt optymistyczne. Polscy pracodawcy wciąż są zamknięci na zatrudnianie osób z niepełnosprawnościami. Wolą płacić niemałe kary na PFRON niż zrobić wysiłek i stworzyć optymalne warunki do zatrudniania osób z niepełnosprawnościami. Otwarcie firmy na osoby z różnymi dysfunkcjami można zacząć od nawiązania współpracy z organizacjami aktywizującymi zawodowo osoby z niepełnosprawnościami. Nie od rzeczy będzie również uaktualnianie procedur, w tym tych dotyczących rekrutacji, w taki sposób, aby były bardziej przyjazne osobom z niepełnosprawnościami. Trzeba również pamiętać o pracownikach już zatrudnionych i organizować dla nich szkolenia nie tylko z inkluzywności, ale również dobrych praktyk integracyjnych jak również dostosowanie miejsc pracy do osób z niepełnosprawnościami.

Twoja firma jest otwarta na zatrudnienie osób z niepełnosprawnościami, ale nie wiesz, od czego zacząć? Nie rezygnuj z zatrudniania! Zapisz się na szkolenie! Zyskasz kompleksową i praktyczną wiedzę w zakresie zatrudniania osób z niepełnosprawnościami, poznasz dodatkowe przywileje pracownika z niepełnosprawnością oraz jego potrzeby w zakresie ewentualnego przystosowania stanowiska pracy, dowiesz się jak i gdzie aplikować o wsparcie na zatrudnienie pracownika z niepełnosprawnością.