Problemy z IPR: Co powinien wiedzieć doradca zawodowy?

Istnieniu zakładów pracy chronionej przyświecają dwa zasadnicze cele. To oczywiście wypracowanie zysku, ale również rehabilitacja zawodowa zatrudnionych w takich przedsiębiorstwach osób. I nie są to bynajmniej cele rozłączne. Wręcz przeciwnie – skuteczna rehabilitacja zawodowa pracownika przekłada się pozytywnie na jego kompetencje i umiejętności. Pracownik taki zaczyna lepiej funkcjonować, staje się bardziej wydajny i samodzielny, co już samo w sobie może generować większy zysk pracodawcy.

By pracodawca, który uzyskał status zakładu pracy chronionej, miał zapewnione środki na odpowiednie wsparcie zatrudnianych przez siebie osób z niepełnosprawnościami, tworzy u siebie zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych (ZFRON). Mówi o tym art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Z 2024, poz. 44). Fundusz ten może być zasilany z części zaliczek na podatek dochodowy od pensji pracowników. Zaliczki, zamiast trafiać do urzędu skarbowego, bezpośrednio wspierają rehabilitację pracowników. Od niedawna istnieje też nowy system zasilania ZFRON w postaci tzw. rekompensat wypłacanych przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Ale to tak na marginesie.

Zagłębiając się dalej w szczegóły, a dokładniej w ust. 3 pkt 4 tego artykułu, czytamy, że pracodawca prowadzący zakład pracy chronionej jest obowiązany do przeznaczania co najmniej 15% środków funduszu rehabilitacji na indywidualne programy rehabilitacji (IPR). To właśnie te trzy literki stanowią clou niniejszego tekstu.

Co to jest IPR?

Krótko mówiąc, indywidualny program rehabilitacji to dokument, który obejmuje analizę sytuacji zawodowej danego pracownika oraz propozycje działań mających tę sytuację poprawić. Oczywiście nie może to być prosta wyliczanka potrzeb wynikających np. z niepełnosprawności. Chodzi o to, żeby uargumentować, że zaproponowane w ramach IPR działania wynikają z sytuacji pracownika w zakresie jego stanu zdrowia i posiadanych kompetencji oraz, że działania te zmniejszą jego ograniczenia zawodowe.

Szczegóły dotyczące zasad tworzenia IPR znaleźć można w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19.12.2007 r. w sprawie ZFRON. Czytamy w nim, że pracodawca może (ze środków ZFRON) sfinansować w ramach IPR koszty:

a) doradztwa zawodowego w zakresie możliwości szkolenia, przekwalifikowania i dokształcania, b) specjalistycznych badań lekarskich oraz psychologicznych dla celów doradztwa zawodowego, c) szkolenia, przekwalifikowania oraz dokształcania w celu nabycia lub podnoszenia kwalifikacji zawodowych, d) wynagrodzenia:

• pracownika sprawującego opiekę nad uczestnikiem programu rehabilitacji,

• członków komisji rehabilitacyjnej (w części nieobjętej finansowaniem ze środków funduszu rehabilitacji lub środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych),

e) dostosowania miejsca pracy i stanowiska pracy do potrzeb wynikających z rodzaju i stopnia niepełnosprawności, f) inne ponoszone w ramach realizacji programów rehabilitacji.

Warto zauważyć, że nie jest to dokładny, przedmiotowy katalog wydatków. To lista obszarów, w ramach których pracodawca może finansować różne działania zmierzające do poprawy sytuacji zawodowej pracownika. Świadczy o tym dobitnie punkt f, w którym mowa o innych wydatkach. Ma to zapewnić pewną elastyczność w doborze środków pomocnych w przypadku konkretnego pracownika. Z drugiej strony np. dostosowanie stanowiska pracy musi być wprost związane z niepełnosprawnością i kompensować wynikające z niej ograniczenia. W każdym wypadku zasadność poniesionych w ramach IPR wydatków musi być dobrze uargumentowana. Drugi problem jest taki, że część tych wydatków klasyfikuje się jako pomoc de minimis, natomiast inne – poza pomocą de minimis.

Indywidualnymi programami rehabilitacji mogą być objęci pracownicy z niepełnosprawnościami, którzy:

• posiadają najniższe kwalifikacje;
• z uwagi na niepełnosprawność mają utrudnione samodzielne wykonywanie pracy;
• utracili zdolność do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku;
• zmieniają kwalifikacje zawodowe.

Osoba objęta IPR musi posiadać aktualne orzeczenie o niepełnosprawności. Tzn. musi być ono aktualne zarówno w momencie tworzenia IPR, jak i w momencie, w którym ponoszone są wydatki na realizację IPR tego pracownika.

Kto tworzy IPR?

Jak czytamy dalej w art. 33 ust. 4 ustawy o rehabilitacji, „Środki funduszu rehabilitacji są przeznaczane na finansowanie rehabilitacji zawodowej, społecznej i leczniczej, w tym na indywidualne programy rehabilitacji osób niepełnosprawnych opracowywane przez powołane przez pracodawców komisje rehabilitacyjne oraz ubezpieczenie osób niepełnosprawnych, zgodnie z zakładowym regulaminem wykorzystania tych środków.”

W zakładzie pracy chronionej musi więc zostać stworzony fundusz rehabilitacji, a także musi zostać powołana komisja, która opracowuje IPR-y. W skład komisji wchodzi:

• lekarz lub pielęgniarka wykonujący świadczenia zdrowotne na rzecz zakładu, o których mowa w art. 28 ust. 1 pkt 3 ustawy o rehabilitacji
• osoba zajmująca się problematyką rehabilitacji u pracodawcy prowadzącego zakład;
• doradca zawodowy lub instruktor zawodu.

W pewnych sytuacjach w składzie komisji może też znaleźć się psycholog. Komisja współpracuje również z konkretnym pracownikiem, którego dotyczyć będzie tworzony IPR. Rola doradcy zawodowego w komisji jest szczególna. O ile lekarz może zalecić środki zmierzające do poprawy zdrowia pracownika, a specjalista ds. rehabilitacji – odpowiednie dostosowania miejsca pracy, na doradcy zawodowym spoczywają kwestie związane z rozwojem zawodowym pracownika. W dużym stopniu to on diagnozuje sytuację bieżącą, określa cel programu, ale przede wszystkim – działania na rzecz podnoszenia kwalifikacji czy nabywania nowych. Doradca zawodowy może też najlepiej oceniać postępy związane z realizacją kolejnych etapów programu. Praktyka pokazuje, że często to właśnie doradca zawodowy pełni też rolę przewodniczącego komisji. Musi zatem posiadać gruntowną wiedzę na temat IPR-ów: ich tworzenia, realizacji i rozliczania przeznaczanych na nie środków.

Co może nie spodobać się KAS?

Zakłady pracy chronionej, a także firmy, które utraciły ten status ale nadal prowadzą zakładowy fundusz rehabilitacji, muszą liczyć się z kontrolą przeprowadzaną przez audytorów Krajowej Administracji Skarbowej. Niestety często docierają do nas informacje, że KAS podważa zasadność wydatków związanych z indywidualnymi programami rehabilitacji. Czy w ramach IPR można sfinansować zakup peruki dla pracownicy chorującej onkologicznie? Czy pracownikowi z dysfunkcją wzroku można kupić komputer ze specjalistycznym oprogramowaniem, czy jedynie lupę? Czy szkolenie z obsługi dźwigu towarowo-osobowego zakwalifikować jako podnoszenie kwalifikacji, a może raczej jako dokształcenie? Kierowane do nas pytania są różne, bo też różne są potrzeby i cele rehabilitacji konkretnych pracowników. A jaka jest odpowiedź?

Przede wszystkim należy za każdym razem wykazać związek między problemem w funkcjonowaniu pracownika a tym, czy dane działanie pomoże ten problem zniwelować. Komisja rehabilitacyjna musi więc szczegółowo zdiagnozować sytuację pracownika oraz określić cel programu. Kluczowa jest więc argumentacja. Jeżeli będzie ona niewystarczająca, KAS może podważyć zasadność wydatku, co dla pracodawcy wiąże się z konsekwencjami finansowymi. Szczególnie uważnie audytorzy z KAS przyglądają się wydatkom na cele socjalne, a podważanie ich zasadności budzi często sprzeciw pracodawców.

Wszystkie powyższe kwestie omówimy szczegółowo już niebawem, 22 listopada, podczas certyfikowanych warsztatów dla doradców zawodowych, którzy są lub będą niebawem członkami komisji rehabilitacyjnych. Wychodzimy z założenia, że kluczem do sukcesu przy tworzeniu IPR są dwie rzeczy: wiedza na temat obowiązujących obecnie przepisów i praktyka. Tę pierwszą zyskamy, analizując konkretne paragrafy oraz stanowiska PFRON i Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. W części praktycznej przyjrzymy się konkretnym IPR-om i opowiemy sobie o najczęściej popełnianych przy ich tworzeniu błędach.